SALVATORES MUNDI

 

Αναζητούνται σωτήρες. Για τον κόσμο, την Ελλάδα ή για τον άνθρωπο; Και αν κινδυνεύουν όλα αυτά μαζί, τί κάνουμε;

Του Ηλία Φιλιππίδη

1.    Ο φόβος του κινδύνου ή ο κίνδυνος του φόβου;

Ένας σοβαρός ψυχαναλυτής που θα ήθελε να δικαιώσει την ύπαρξή του, θα μου έθετε ευθύς εξ αρχής τα ακόλουθα ερωτήματα: τί φοβάστε, τον κίνδυνο ή τον φόβο του κινδύνου; Γνωρίζετε, ότι το πρόβλημα αρχίζει από την στιγμή που φοβόμαστε κάτι; Μήπως το πρόβλημά σας είναι προσωπικό και όχι αντικειμενικό; Γνωρίζετε, αν οι συνάνθρωποί σας αισθάνονται, όπως εσείς; Πώς φαντάζεσθε την σωτηρία, έχετε κάποιες συγκεκριμένες προσδοκίες; Και τέλος πιστεύετε, ότι υπάρχουν σήμερα άνθρωποι πρόθυμοι να αναλάβουν τον ρόλο που θέλετε να τους αναθέσετε; Επειδή έρχονται γιορτές, σας δίνω μία ιδέα: οργανώστε έναν Santa Claus Run με θέμα: «Salvatores mundi». Θα είναι η καλύτερη δημοσκόπηση, για να διαπιστώσετε έμπρακτα, πόσοι άνθρωποι συμμερίζονται τους φόβους σας και διατίθενται να συνεργασθούν μαζί σας.

Αυτές οι λογικές και ψυχολογικές παρατηρήσεις ήταν μία πρόκληση για ένα κοινωνιολόγο. Είναι δυνατή μία πιστή ακτινογραφία της πραγματικότητας; Ας βασιστούμε σε ορισμένες διαπιστώσεις, για τις οποίες μπορούμε να συμφωνήσουμε οι περισσότεροι:

Α. Υπάρχει μία μερίδα συνανθρώπων μας, οι οποίοι έχουν βρει το φρέαρ της ευτυχίας, από το οποίο αντλούν το ύδωρ της εύγευστης λήθης. Δεν εννοώ τους ανθρώπους του πλούτου, ανεξάρτητα του πόσο ευτυχισμένοι αισθάνονται, αλλά ανθρώπους της διπλανής πόρτας, οι οποίοι, ακόμη και χωρίς την τηλεόραση ως υποβολέα, προσπαθούν να μας πείσουν, ότι «τα ίδια συμβαίνουν σε όλο τον κόσμο», ενώ συγκεκριμένα προβλήματα, όπως η ακρίβεια και η ενεργειακή κρίση, για να μη ξεχνάμε και τον κορονοϊό, «είναι όλα εισαγόμενα».

Β. Φίλοι μου λένε, ότι στις αργίες δυσκολεύονται να βρουν δωμάτιο σε ξενοδοχεία του εκδρομικού προορισμού τους. Άλλοι δυσκολεύονται να βρουν τραπέζι στην ταβέρνα της προτιμήσεώς τους. Τι συμβαίνει, ξεπεράσαμε την κρίση και αρχίζει η στάθμη του χρήματος να ανεβαίνει; Κάτι άφησε ο τουρισμός το καλοκαίρι αλλά το περισσότερο χρήμα που κυκλοφορεί είναι το μαύρο χρήμα. Δεν πρέπει επίσης να ξεχνάμε, ότι τα κέρδη από εγκληματικές δραστηριότητες έχουν κερδίσει τα τελευταία χρόνια ένα σταθερό ποσοστό στο άδηλο εθνικό εισόδημα και ότι διοχετεύονται κυρίως στην κατανάλωση. Επίσης έχει αποσυμπιεσθεί η ανεργία και ειδικά των νέων ανθρώπων, οι περισσότεροι με πανεπιστημιακή μόρφωση, λόγω της φυγής στο εξωτερικό. Έχουμε σώσει το Σύστημα υγείας της Γερμανίας, Αγγλίας και Ολλανδίας, ενώ κινδυνεύει το δικό μας. Δεν υπάρχει επάρκεια εργατικών χειρών για τις αγροτικές συγκομιδές.

Το 31,3% των Ελλήνων βρίσκεται σε κίνδυνο φτώχειας με στοιχεία του 2018, ενώ το αντίστοιχο ποσοστό το 2005 ήταν 19,6%. Συγκεκριμένα η Ελλάδα έχασε το 25% του ΑΕΠ της κατά τη διάρκεια της κρίσης, το μεγαλύτερο ποσοστό παγκοσμίως σε καιρό ειρήνης. Αυξάνει το ποσοστό των νέων που παραμένουν πτωχοί, ενώ εργάζονται. Είναι οι μισθωτοί κάτω των 800 ευρώ. Η Ελλάδα επίσης είναι η πρώτη χώρα στην ΕΕ, όπου οι νέοι αφότου τελειώσουν την εκπαίδευσή τους δεν εργάζονται (ποσοστό 50,5%).

2.    Η ψυχολογία της συντέλειας.

Γιατί πολλοί άνθρωποι δυσκολεύονται να δουν την πραγματικότητα και να την ονοματίσουν, αλλά και όταν την συνειδητοποιήσουν, δεν αντιδρούν; Είναι ένα κοινωνιολογικό και ψυχολογικό φαινόμενο, το οποίο μπορούμε να ονομάσουμε ως το σύνδρομο της συντέλειας. Πρόκειται για μία κατάσταση της συνειδήσεως, από την οποία έχει αφαιρεθεί η διάσταση της προοπτικής. Δεν υπάρχει μέλλον, δεν υπάρχει ελπίδα. Από την στιγμή που το μέλλον δεν μου εγγυάται, ότι θα είναι καλύτερο, το ένστικτο της  επιβιώσεως με συμβουλεύει να το διαγράψω. Τότε οι άνθρωποι ζούνε μόνο για το παρόν, προτιμούν ή αναγκάζονται να μη κάνουν παιδιά. Το μέλλον μόνο αβεβαιότητα μπορεί να προσφέρει και κλονίζει την αυτοπεποίθηση, σε αντίθεση με το παρόν, που έχει δυνατότητες να την τονώσει, όπως είναι η αναψυχή και η διασκέδαση, ακόμη και το πορνογραφικό υλικό στον υπολογιστή με ανήλικα και τα περαιτέρω!

Κυριαρχεί ο ατομικισμός και η προσωπική, ακόμη και η προσωρινή ευχαρίστηση.  Ο ατομικισμός είναι ένα λαίμαργο ζώον με τρύπιο στομάχι, χρειάζεται συνεχή τροφοδοσία. Γιαυτό και εξελίσσεται σε ανικανοποίητη ιδιοτέλεια. Το δεύτερο παθολογικό σύμπτωμα του ατομικισμού είναι η παράλυση. Ο ατομικιστής, όταν δεν μπορεί πλέον να τροφοδοτήσει την ιδιοτέλειά του, καταλήγει είτε στην παρανομία είτε στην παράλυση. Αυτή είναι η κατάσταση των σημερινών Ελλήνων: από την ιδιοτέλεια της Μεταπολιτεύσεως στην σημερινή πολιτική παράλυση. Αλλά και στην Ευρώπη έχει διαδοθεί ο ιός της εξατομικεύσεως όλων των προβλημάτων. Πού είναι το μεγάλο φιλειρηνικό κίνημα της περιόδου 1960-1985!

Το πρόβλημα αυτό έχει μεγάλο βάθος. Εννοείται, ότι ο ατομιστής είναι εγωκεντρικό άτομο. Σε όλη την μεταπολεμική περίοδο και σε ολόκληρο τον Δυτικό κόσμο κυριαρχούσε το πολιτικο-κοινωνικό δόγμα, ότι πτωχός είναι αυτός που δεν μπορεί να αξιοποιήσει τις ευκαιρίες. Το δόγμα αυτό κυριάρχησε και στην Ελλάδα την εποχή της Μεταπολιτεύσεως, ειδικά εις βάρος του… δημοσίου χρήματος, μετατρέποντας την κομματική ταυτότητα σε τραπεζική θυρίδα!

Στην Μεταπολίτευση ολοκληρώθηκε ο εξατομικισμός των Ελλήνων με έναν επιθετικό εκχυδαϊσμό. Η περίπτωση Τσοχατζόπουλου είναι χαρακτηριστική, χωρίς να είναι η μόνη. Εκείνη την εποχή η ευτυχία του ανθρώπου εθεωρείτο ως ατομική υπόθεση. Μετά τα Μνημόνια οι Έλληνες άρχισαν να υποπτεύονται, ότι η ευτυχία του ανθρώπου μπορεί να είναι πρώτα συλλογική και μετά ατομική. Επειδή όμως ο ατομικισμός δεν μας επιτρέπει να παραδεχθούμε αυτή την αλήθεια, αισθανόμαστε, ότι βρισκόμαστε μπροστά σε αδιέξοδο και παραλύουμε. Υπάρχει διέξοδος; Το Εγώ μας καταλήγει σε ένα υψηλό τοίχο, ο οποίος μας χωρίζει από τον δημόσιο χώρο του κοινού συμφέροντος. Ο εγωκεντρισμός είναι η φυλακή της συνειδήσεώς μας. Πρέπει λοιπόν να πάρουμε μία σκάλα, να υπερβούμε το εγώ μας και να διαμορφώσουμε συνείδηση κοινωνικής και εθνικής ευθύνης. Η πατρίδα πρέπει να είναι πρώτα χώρος κοινωνικής και πολιτικής ευθύνης και μετά ιδεολογική σημαία.

Τώρα καταλαβαίνω, γιατί ακόμη και άνθρωποι της γενιάς μου μου λένε: «Τι τα λέτε αυτά σε μας, εμείς φεύγουμε, να πάτε στα σχολεία να τα πείτε στους νέους». Το κάνω και αυτό αλλά οι άνθρωποι της τρίτης ηλικίας στην πραγματικότητα θέλουν να μου πουν: «Κάτι θέλεις να μας πείς αλλά μη μας ζορίζεις, εμείς δεν μπορούμε να αλλάξουμε, δεν μπορούμε να κάνουμε την υπέρβαση στο «εμείς», ατομιστές θα πεθάνουμε». Ο Έλληνας έχει πολλά προτερήματα αλλά έχει και δύο μεγάλα ελαττώματα: τον εγωκεντρισμό και την ανευθυνότητα μέχρι επιπολαιότητας.

Εμείς, οι άνω των 60, είμαστε αυτοί που καταστρέψαμε την Ελλάδα και τώρα τραβάμε την ουρά μας έξω. Από τις ενοχές μας θυμόμαστε τους νέους, αφού τους φορτώσαμε τα προβλήματά μας μέχρι και τρίτης γενεάς. Η αποθέωση της ανευθυνότητας!

Οι ενήλικες μπορούν να παραιτηθούν από το μέλλον και να περιορισθούν στο παρόν, οι νέοι όμως όχι. Έτσι μπορεί να εξηγηθεί η αύξηση των κρουσμάτων βίας στους νέους, ακόμη και μέσα στα σχολεία. Οι νέοι μας αναπνέουν την ανασφάλεια και την αξιακή διάλυση της κοινωνίας μας. Αυτή η ανασφάλεια μεταβολίζεται μέσα τους σε υποσυνείδητη οργή.

Αλλά και η τηλεόραση, τι πρότυπα δίνει στην κοινωνία μας; Σίριαλ χωρίς ίντριγκες και φόνους δεν μπορεί να έχει μεγάλη επιτυχία. Εκείνος ο «Σασμός» πια έχει γυρίσει την Ελλάδα εκατό χρόνια πίσω. Προφανώς οι κηπουροί του καθημερινού μας πολιτισμού αισθάνονται, ότι η πλήξη μας μαραζώνει και προσπαθούν συνεχώς να μας «εξιτάρουν», ίσως για να μη χρειάζεται να διεγείρεται το νευρικό μας σύστημα από άλλες αιτίες…

3.    Ο δρόμος της σωτηρίας

Ο όρος «σωτηρία» προέρχεται από τους αρχαίους Στωίκούς φιλοσόφους και σημαίνει το να αισθάνομαι «σώος», δηλ.  ακέραιος, ασφαλής, ολοκληρωμένος, αυτάρκης, ισορροπημένος, πλήρης, ευτυχισμένος, σε αρμονία με το περιβάλλον μου, τους ανθρώπους, την φύση, το σύμπαν και το πνεύμα που το διέπει.

Η σωτηρία λοιπόν είναι η ύψιστη ουτοπία, δηλ. ο ανέφικτος και απόλυτος μαγνήτης. Δεν μπορούμε να την γευτούμε στην πληρότητά της με τα ανθρώπινα μέτρα αλλά μας ελκύει συνεχώς. Προς αυτήν τείνουν οι σκέψεις και οι προσπάθειές μας. Είναι ο φωτοτακτισμός της ψυχής μας, όπως του ηλιοτροπίου. Είναι το νόστιμον ήμαρ της Ιθάκης και αν δεν φθάσουμε, ας θυμηθούμε τα σοφά λόγια του Καβάφη: ο προορισμός σου χαρίζει το ταξίδι και ίσως αυτή να είναι η αξία του.

Ποιος είναι ο δρόμος της σωτηρίας; Ένας μεγάλος ταξιδευτής, που ταξίδευσε από τα καταγώγια της ψυχής μέχρι τον Θεό, ακολουθώντας διάφορες διαδρομές και επιζώντας από ναυάγια, προσφέρεται ως ξεναγός σε αυτό το ταξίδι. Μας λέει λοιπόν ότι:

α. η σωτηρία είναι υπόθεση της καρδιάς και όχι του νου, γι’ αυτό και δεν στηρίζεται στις γνώσεις αλλά στον πόθο και στην δύναμη της ψυχής και

β. ο δρόμος αρχίζει από την ευθύνη, περνά από το χρέος και καταλήγει στην ελευθερία.

Προτού μπεις στην βάρκα της ευθύνης για το μεγάλο ταξίδι, κάνε την προσευχή σου και πες: Αγαπώ την ευθύνη. Εγώ, εγώ μονάχος μου έχω χρέος να σώσω τη γης. Αν δεν σωθεί, εγώ φταίω. (Ασκητική, 1962, σ. 31).  

Η ευθύνη είναι το πρώτο σκαλοπάτι της πνευματικότητας. Όπου δεν υπάρχει ευθύνη, δεν υπάρχει ούτε προοπτική αλλά ούτε και βάθος. Αυτά πάνε μαζί. Γι΄ αυτό έχουμε καταντήσει μία κοινωνία ρηχότητας με ένα λαό που άγεται και φέρεται. Έχουμε ισοπεδώσει την έννοια του ανθρώπου αλλά ο άνθρωπος είναι ένα τριώροφο οικοδόμημα: σώμα, ύπαρξη, πνεύμα. Το πνεύμα είναι αυτό που σκέπτεται, αγωνιά, οραματίζεται, αγωνίζεται. Το πνεύμα κάνει τον άνθρωπο και αυτό δίνει νόημα στην ύπαρξή του. Ανόητος είναι, στην αρχαία ελληνική, ο άνθρωπος που μιλάει χωρίς να γίνεται κατανοητός. Μπορούμε όμως να προσθέσουμε, ότι ανόητος είναι σήμερα αυτός που δεν ενδιαφέρεται να δώσει νόημα στην ύπαρξή του και στο σύνολο της ζωής του ανθρώπου. Αυτός που δεν ξέρει γιατί ζει.

Θα βρούμε το νόημα της ζωής και της υπάρξεώς μας, όταν επιλέξουμε το χρέος μας με κριτήριο το ΕΜΕΙΣ. Το βιβλίο του Ν. Καζαντζάκη «Ο Ανήφορος», που μας ήλθε ως ουράνια επιστολή έπειτα από 76 χρόνια (!), μας θύμισε την ξεχασμένη πνευματική υποθήκη του Μακρυγιάννη: Πνευματικός άνθρωπος είναι αυτός «που δε φωνάζει: Εγώ! Εγώ! Παρά Εμείς!» (σ.177).  Δεν μιλάμε για φιλοσοφικές πολυτέλειες αλλά για τους όρους υπάρξεως του Ελληνισμού και κάθε λαού καθώς και τους όρους της προσωπικής και συλλογικής μας ευτυχίας.

4.    Το χρέος του πνευματικού και ελεύθερου Έλληνα

Ο κάθε άνθρωπος είναι μία μονάδα, μία μοναδικότητα αλλά αυτή η μονάδα έχει δύο διαστάσεις: την ατομική και την συλλογική. Ο ατομικισμός δεν είναι επιλογή, είναι εθελούσια πνευματική αναπηρία. Μετά την συνειδητή διαμόρφωση της διαστάσεως της συλλογικότητας στο επίπεδο του ΕΜΕΙΣ, μπορεί ο άνθρωπος να δει κατάματα και στερεοσκοπικά την πραγματικότητα και να αντιδράσει σωστά.  

Αυτό που πρέπει και μπορούμε να κάνουμε στη χώρα μας και ο κάθε πνευματικός άνθρωπος στην δική του, με βάση το πνεύμα του Καζαντζάκη είναι:

Α. Ενημέρωση και ενεργοποίηση του λαού (Bergson: Mobilisation! Σελ. 167). Το σημερινό πρόβλημα είναι, ότι ο Ελληνισμός βρίσκεται σε κατάσταση ιστορικής αποδρομής. Μέχρι τις αρχές του επόμενου αιώνα μαθηματικά δεν θα υπάρχουν πλέον Έλληνες και ο ελληνικός πολιτισμός θα σβήσει, έπειτα από μία δημιουργική πορεία 5.000 ετών, ενώ άλλοι αρχαίοι πολιτισμοί, όπως η Κίνα, η Ινδία, το Ισραήλ αναβιώνουν εντυπωσιακά.

Β. Ο λαός στερείται όχι μόνο πολιτικής αλλά και πνευματικής ηγεσίας. Είναι ύψιστη ανάγκη να συσπειρωθούμε. Καζαντζάκης: « Η ευθύνη σήμερα του πνευματικού ανθρώπου είναι μεγάλη… Πρέπει να επιστρατεύσουμε όλες μας τις δυνάμεις… Μην περιμένετε από τους σημερινούς άρχοντες της γης, τους πολιτικούς, τους τεχνικούς, τους οικονομολόγους… Την υψηλή τούτη, πάνω από τα πάθη, αποστολή μονάχα οι πνευματικοί άνθρωποι του κόσμου μπορούν και χρέος έχουν ν’ αναλάβουν. Ας ενωθούμε όσοι πιστεύουμε στο πνεύμα! … να γίνουμε ελεύτεροι» (σ. 177-169).

Ο κόσμος τούτος πάει στον γκρεμό …θα κάνουμε εμείς έναν κόσμο καλύτερο .. Δε θ’ αφήσουμε εμείς τον κόσμο να χαθεί, θα κάνουμε ό,τι μπορούμε να ξαναφέρουμε την αρετή.. Δεν είμαι μονάχος: πολλοί είναι στον κόσμο που πονούν σαν και μένα, μα ‘ναι κατασκορπισμένοι, δε γνωρίζουνται, χάνουνται, θα σμίξουμε όλοι μαζί οι καλοί και τίμιοι, όπως έχουν σμίξει οι άτιμοι κι οι κακοί… Θα οργανωθούμε κι εμείς… δε θ’ αφήσουμε τον κόσμο να πνιγεί πάλι στο αίμα» (σ.118-119).

Γ. Οι διανοούμενοι σε κάθε χώρα έχουν ιδιαίτεροι ευθύνη. Καζαντζάκης: «Σε όλο τον κόσμο τούτη η φάρα, οι διανοούμενοι, βρίσκεται στον πάτο της Κόλασης και φωνάζουν: Εγώ! Εγώ!... Δεν ξέρουν πως έχουν ευθύνη, πως κάθε άνθρωπος που γράφει και δημιουργεί παίρνει ψυχές στο λαιμό του» (σ.174-175).  

Δ. Το όραμα και οι αξίες είναι πανανθρώπινα αλλά η δράση ανήκει στην εντοπιότητα. Σε ανύποπτο χρόνο ο Καζαντζάκης προτείνει την εφαρμογή της αρχής Think global act local: «…να φωνάξουμε και τους άλλους αγνούς πνευματικούς ανθρώπους του κόσμου, να ιδρύσουμε μια δική μας, πάνω από τα πολιτικά πάθη, «Πνευματική Διεθνή». Και να καταστρώσουμε σχέδια, ν’ αρχίσουμε όλοι μαζί τον αγώνα. Να φωτίσουμε το λαό του ο καθένας, να ξεριζώσουμε από την καρδιά του το μίσος, να  ξαναφέρουμε την ειρήνη, την αγάπη και την αρετή στον κόσμο» (σ. 173-174).

5.    Επίλογος

Αυτή είναι η οικουμενική στρατηγική του Ν. Καζαντζάκη, η οποία διαφέρει από τον διεθνιστικό τρόπο σκέψεως. Η οικουμενική αντίληψη έχει αμφικτιονικό χαρακτήρα. Αυτό σημαίνει:

Η πρόταση του Καζαντζάκη περιλαμβάνει ένα όραμα που είναι πανανθρώπινο αλλά και διάχυτο. Δεν υπάρχει κάποιο ιδεολογικό κέντρο, φορέας δεν είναι κάποιο κόμμα αλλά οι ίδιοι οι λαοί. Το όραμα έχει μαγνητική δύναμη και συσπειρώνει, αποτελεί μία ανοικτή πρόσκληση. Όσοι διανοούμενοι συστρατευθούν σε αυτή την πνευματική σταυροφορία, ταυτίζονται με τον λαό τους και αξιοποιούν ερεθίσματα, πρότυπα και αξίες από τον πολιτισμό, την ιστορία, τους αγώνες και την κοινωνική ζωή του λαού του ο καθένας.

Με βάση την κοινωνιολογική σκέψη μπορούμε να πούμε, ότι  ο αξιακός παγκόσμιος πολιτισμός εξελίσσεται προς δύο κατευθύνσεις: η μία είναι η δυναμική της συγκλίσεως, μέσα από την οποία διαμορφώνονται οι πανανθρώπινες αξίες. Η άλλη είναι η δυναμική της αυτονομίας και διαφοροποιήσεως  της πολιτισμικής ταυτότητας του κάθε λαού. Και οι δύο αυτές δυναμικές είναι εξ ίσου χρήσιμες και απαραίτητες, τόσο για την ισορροπία όσο και την πνευματική ανέλιξη του ανθρώπου και όλων των πολιτισμών. Είναι μεγάλη υποκρισία να χύνουμε μαύρο δάκρυ μήπως χαθεί κάποιο είδος χελώνας και να αδιαφορούμε για την διατήρηση των πολιτισμικών ιδιαιτεροτήτων, οι οποίες κινδυνεύουν από τον οδοστρωτήρα του αγγλοσαξωνικού πολιτισμού. Ας συνειδητοποιήσουμε, ότι πρόκειται για ένα αναίμακτο αλλά εξίσου επικίνδυνο πόλεμο. Η αντίσταση αρχίζει με την διατήρηση της εθνικής μας ταυτότητας.

Ο Ηλίας Φιλιππίδης είναι συγγραφέας, Έχει διατελέσει πανεπιστημιακός κοινωνιολογίας και νομικός.